Altamirako kobazuloa

Ondasunaren identifikazioa

Altamirako kobazuloa, Santillana del Mar, Kantabria

Sarbidea

Gaztela eta Leondik, A-67 autobiatik Sierrapandoraino. Handik, A8/E70 hartu Oviedorako norabidean

Asturiasetik eta Euskal Herritik, A-8/E-70 autobiatik.

Bi kasuetan, Puente San Miguel herrira iritsi behar da eta 234 irteera hartu Santillana del Marre-rako norabidean CA-136tik. Autobiatik eta Puente San Miguel eta Santillana del Marre-tik Altamirako Museorako errepidea dago adierazita.

Koordenatu geografikoak

UTM ETR89 30 N = 409.287,8 m / Y = 4.803.273,8 m / Z = 152,37 m

Deskribapen topografikoa

Altamirako kobazuloa Santillana del Mar herria inguratzen duen muino baten goialdean dago, Altamirako Museo Nazionalaren eta Ikerketa Zentroaren esparruaren barruan. Paisaian leku nabarmena hartzen du, eta bertatik lurralde zabal bat ikusten da. Kokapenak abantaila handia izan behar zuen Goi Paleolitoan kobazuloan bizi izan zirenentzat, kobazuloa Saja ibaitik bi kilometrora eta kostako lerrotik bost kilometrora baitago, eta, ibilbide laburretan, elikagai-baliabide ugari eta egurra, errekarriak edo bizirauteko beharrezkoak ziren beste lehengai batzuk eskuratzeko aukera zuten.

Sartzeko aho bakarra itsas mailatik 156 metrora dago. Gaur egun, 1927 inguruan artifizialki induskatutako ate batetik sartzen da, baina Historiaurrean, Altamirako kobazuloak sarrera zabal bat izango zuen, non eguneroko bizitza garatzen zen. Sarrera hau duela 13.000 urte erori zen, aztarnategi arkeologikoaren kanpoaldeko zatia lurperatuz eta sarrera, XIX. mendearen azken herenean aurkitu zen arte, itxita utziz.

290 metroko luzera du, eta beheranzko joera duen luzetarako galeria batek osatzen du. Galeria horretara beste areto txikiago batzuk irekitzen dira, nagusiaren eranskin soiltzat har genitzakeenak. Oro har, 50 zentimetro eta hamalau metro arteko altuera du; Polikromoen Gelaren kasuan, pinturak eta grabatuak dauden sabaia kanpoaldetik 7 metrora baino ez dago.

Haitzulo osoak plano horizontalez eta sekzio trapezoidalez osatutako sabaiak eta hormak ditu, eta joera horizontaleko patroi bat geruza geologikoen antolaketan. Haitzuloko hormek dituzten forma angeluar eta mailakatu hauek, milaka urtetan zehar, zatitzen eta lurrera erortzen joan diren harkaitzeko tableta handien erorketaren ondorio dira. Izan ere, bere egitura geologiko ahulak haitzuloaren biziraupenaren beldur izatea eragin zuen, eta bere barnean balizko kolapso bat eragozteko eustorma izugarriak eraikitzea; beranduago, XX. mendeko 50eko hamarkada arte, kobaren barnealdea eta kanpoaldea berriz ere aldatu ziren, urtero bertara iristen ziren ehunka mila pertsonen irisgarritasuna errazteko. Bideek, eskailerek edo argiak kamuflatzeko egitura artifizialek, azkenean, behin betiko aldatu zuten jatorrizko itxura.

Hori dela eta, gaur egun haitzuloko espazioa oso desberdina da Historiaurrean izan zuenarekin alderatuta. Topografian egindako aldaketek inguruneko baldintzetan ere eragina izan dute, hala nola, tenperaturan, hezetasunean edo aireztapenean, pinturak milaka urtez egonkortasun natural handiko testuinguruan kontserbatu ziren ingurune natural batean.

Pinturen aurkikuntza eta haien antzinatasunari buruzko polemika

Leizea 1868 inguruan aurkitu zuen Modesto Cubillasek, eskualdeko biztanleak, eta urte batzuk beranduago Marcelino Sanz de Sautuolari jakinarazi zion, zeina bere aurkitzaile zientifikotzat har dezakegun, berak aurkitu baitzituen margoak 1879an.

1880. urtean, Sautuolak kobazuloaren barnealdean egindako lanen berri eman zuen, “Breves apuntes sobre algunos objetos prehistóricos de la Provincia de Santander” izeneko liburu txiki batean. Bertan, pinturen aurkikuntzaren berri ere eman zuen, eta inolako zalantzarik gabe Paleolito garaikoak zirela esan zuen.

Aurkikuntza gertatu zen testuinguruarekiko mesfidantza orokorra, pinturek gordetzen zuten freskotasun handia eta, halaber, ustezko “historiaurreko gizon” haren trebetasunen artean gaitasun artistikoa ez zegoela zioten garaiko postulatu zientifikoak zirela medio, Altamirako pinturen antzinatasuna ez zen 1902 arte onartu, Frantziako hegoaldean labar-artea zuten beste kobazulo batzuk aurkitu ondoren. Horregatik guztiagatik, Sautuola gizon aurreratua izan zela esan dezakegu, ez bakarrik Espainiako zientziarentzat, baita europar zientziarentzat ere, bere arrazoibideek, logikoak eta ezagutza zientifikoan oinarrituak, Goi Paleolitoko Artearen existentzia aitortzeko oinarriak ezarri zituztelako.

Ikerketa arkeologikoa

Altamirako kobazuloa bizileku gisa erabili zuten Paleolitoko taldeek, gutxienez, 8000 urtez. Dena den, litekeena da okupazio hau askoz luzeagoa izatea, beharbada Goi Paleolitoaren hasieratik, baina estratigrafiaren oinarria estaltzen duten harri blokeek sakontzea eragozten dute, harkaitz handi hauen azpian lurperatuta geratu diren beste okupazio zaharrago batzuen aztarnarik ba ote dagoen jakiteko.

Giza taldeak kobazuloaren hasierako gela handi osoan zehar hedatzen zen eremu zabal batean bizi izan ziren, hauek barne: gaur egun haitzuloaren kanpoaldean dagoena (azken erorketa handiengatik lurperatua geratu zena), barruko atondoa eta margolanen gela.

Lehen indusketak 1879/80 urtean egin zituen Marcelino Sanz de Sautuolak, zeinak lehen zundaketak egin zituen eta silexezko objektuak, azagaiak, orratzak, zintzilikarioak, faunaren hondarrak eta maskorrak berreskuratu zituen, baita koloratzaile asko ere, berak adierazi zuen bezala “pintura haiek egiteko balio izan zezaketenak”. Horrela, berreskuratutako objektuak balio izan zioten aztarnen eta margoen kronologiak berdina izan behar zuela ezartzeko, eta horiek ere Paleolito garaikoak zirela esateko (Sanz de Sautuola, 1880). Baieztapen horrek bere garaikide askoren onespenik eza besterik ez zion ekarri.

Hurrengo indusketak H. Alcalde del Ríok egin zituen 1903/05 bitartean, eta ondoren etorri ziren H. Obermaierrenak 1924-25 bitartean eta González Echegaray eta Freemanenak 1980/81 bitartean Alcalde del Ríok esku hartu zuenetik, sekuentzia estratigrafiko bat finkatu zen, 100 urtez mantendu dena, inolako aldaketarik gabe; horren arabera, Solutre aldiaren ondoren Behe Madeleine aldia zegoen, itxurazko hausturarik gabe, bi mailen arteko muga argi eta garbi finkatzeko zailtasunagatik.

2004an, Altamirako Museoak ikerketa-proiektu bat diseinatu zuen. Proiektu horrek ez zuen indusketa bera aurreikusten, baizik eta lehendik zeuden ebaki estratigrafikoak berrikustea, aztertzea eta sistematikoki lagintzea, estratigrafian bereiz zitezkeen geruzekin lotutako informazio paleoklimatikoa eta datazio absolutu sekuentzialak lortzeko. Lan horietatik abiatuta, egiaztatu ahal izan da hiru okupazio-aldi zeudela, lehen bi zeuden tokian, eta sekuentzia kronokultural eta klimatiko zehatz baten definizioa. Sekuentziaren oinarrian, orain arte ezagutzen ez zen maila arkeologiko bat zegoela identifikatu zen, 2.200 B.P. inguruko Goi Gravette aldikoa; gainetik, Solutre aldiari zegokion pakete estratigrafiko zabal bat dokumentatu zen, antzinatik Behe Madeleine aldirako trantsiziora arte hartzen zuena, 19.630 eta 17.300 B.P. bitartean; azkenik, sekuentzia estratigrafikoaren goiko aldean, beste pakete estratigrafiko bat definitu zen, Behe Madeleine aldiari eta Erdirako trantsizioari dagokiona, 15.600 eta 14.070 B.P. artean dagoena.

Altamirako kobazuloko labar-artea

Goi Paleolitoko labar-artea ehiztari-biltzaileena da, eta homogeneotasun handiz agertzen da Europako zati handi batean. Altamirako kobazuloa arte honen toki handienetako bat da, irudien polikromia eta naturalismoagatik aparta, baina baita hainbat milurtekotan zehar gai eta teknika artistikoen adibide eta sintesi ona izateagatik ere.

Altamiran irudikatutako gaiak Kantaurialdeko arte paleolitikoan ohikoak direnak dira, nahiz eta bisontea kobazuloaren elementu definitzaile eta bereizgarria izan. Bisonte polikromoak gela bateko sabaian biltzen dira. Gela hori, adierazi dugun bezala, sarrerako eremu handiaren ondoan zegoen. Figura horiek egin zituztenak jakiak prestatzen, lanean edo jolasean ari zirenengandik oso gertu zeuden; hau da, Pinturen Gela ez zen espazio sinboliko bat, bere urruntasunagatik eta gogoeta-leku bakartia izateagatik, baizik eta esanahi semantikoagatik, bere ikonografia kodifikatuagatik.

Orein ar eta emeek, zaldiek eta, neurri txikiagoan, ahuntzek osatzen dute errepertorio figuratiboa, eta kobazulo osoan zehar daude banatuta, hainbat teknika artistiko eta kronologia desberdinekin margotuta edo grabatuta.

Badira beste irudikapen ez figuratibo batzuk, abstraktuak, “zeinu” deitutakoak, eta ez dugu euren esanahia ezagutzen, baina, bistan denez, Paleolitoko jendeak dezifratzeko gai izango liratekeen komunikazio-sistema bat osatzen dute. Altamiran “txabola” edo “kometa” itxurako zeinu grabatuak daude Polikromoen Gelaren eskuineko aldean; badira kolore beltzean margotutako beste batzuk, angeluzuzenak, hainbat diseinuz beteak, Amaierako Galerian kokatuak; beste batzuk, berriz, gorriz, tamaina handiko “escaliformeak” (2,25 zentimetrotik gorako luzerakoak) kobazuloan tarteka dauden zeharkako galeria estuetako batean eta “klabiforme” bezala ezagutzen direnak, Pinturen Gelako sabaian.

Giza irudikapenak gutxiengoa dira Paleolitoko Artearen barruan, baina badira adierazgarrienetako batzuk, “antropomorfoak” deiturikoak. Figurazio fantastikoak dira, giza ezaugarri gutxi gorabehera zehatzak (besoak altxatuta, batzuetan hatzak, batzuetan faloarekin) zehaztu gabeko silueta batekin konbinatzen dituztenak, betiere profilez. Pinturen Gelako sabaian, horietako batzuk irudikatuta agertzen dira. Ezaugarri antropomorfikoak dituzten beste irudikapen batzuk Altamirako Amaierako Galeriako “maskarak” dira, ertzaren alde banatan bekainak, begiak, biboteak edo letaginak irudikatzen dituzten marra beltz txikiekin indartutako formazio arrokatsu angeludunak besterik ez direnak, gela honetako espazio urria misterioz betetzen duen irudi espektral bat sortuz.

Labar-artearen adina datazio-metodo desberdinen arabera finkatu da. Hala, ikatzarekin egindako pinturak karbono 14rekin datatu ahal izan dituzte. Horri esker jakin ahal izan da bisonte polikromo ospetsuak oraina baino 14.500 urte lehenago egin zirela. Hala ere, bere osagaien artean materia organikorik ez duten errepresentazioak ezin dira metodo horren bidez datatu. Horregatik, duela gutxira arte, gorriz margotutako (eta osagai organikorik ez duten) irudiak ezin ziren datatu, hori ahalbidetzen zuen metodorik ez zegoelako. Duela urte gutxi, datazio metodo zahar baten eguneraketak, Uranio/ Thorioarena, kaltzio karbonatoaren kantitate txikiekin egin ahal izatea ahalbidetu zuen. Une horretatik aurrera, metodo hau labar-artearen datazioari ere aplikatu ahal izan zaio; izan ere, milimetro gutxiko lagin oso txikiak behar direnez, arte irudikapenen gainean edo azpian dauden kaltzita-zoldak datatzea ahalbidetzen du. Sistema honen aplikazioari esker, Altamirako Polikromoen Gelako sabaian margotutako zeinu batek 35.000 urte inguru dituela jakin ahal izan da, ordura arte uste zena baino askoz gehiago.

Altamirako kobazuloak arte-irudikapenak ditu ibilbide osoan zehar, Polikromoen Gelatik Amaierako Galeriaraino. Horrela, “La Hoya” izeneko gelak, kobazuloaren beheko solairu batean dagoen areto txikiak, beltzez margotutako irudikapenak ditu, bisonte bat, orein eme bat eta zenbait ahuntz menditar kasu, bere estilo eta teknika artistikoagatik oso multzo homogeneoa osatzen dutenak eta, dirudienez, une berean egin zirenak. Amaierako Galeria, bere aldetik, ia 100 metroko luzera duen korridore bat da, sakontzen den heinean estutzen dena eta altuera murrizten duena, eta teknika, gai eta estilo ezberdinetako irudi ugari ditu. Honek frogatzen du hain korridore estuan irudi hauek egiteko milaka urtez sarri erabili zela.

ALCALDE DEL RÍO, H. 1906. Las pinturas y grabados de las cavernas prehistóricas de la Provincia de Santander: Altamira - Covalanas - Hornos de la Peña - Castillo. Santander: Impr. Blanchard y Arce. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:bd5bb5d1-4077-47f8-9626-62564ca12a31/alcalde-del-rio-1906-las-pinturas-y-grabados2.pdf

HERAS, C. de las, LASHERAS, J.A., MONTES, R., RASINES, P., y FATÁS, P. 2008. Nuevas dataciones de la Cueva de Altamira y su implicación en la cronología de su arte rupestre paleolítico. Cuadernos de arte rupestre. Revista del Centro de Arte Rupestre Casa de Cristo de Moratalla Murcia, 4. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:0b74b00d-17c7-4841-a955-e8680c043c07/vvaa-2008-nuevas-dataciones-altamira.pdf

HERAS, C. de las, MONTES, R., y LASHERAS, J.A. 2013. Altamira: nivel gravetiense y cronología de su arte rupestre. En: HERAS, C de las, LASHERAS, J.A., ARRIZABALAGA, Á., y RASILLA, M. (eds.). Pensando el Gravetiense: nuevos datos para la región cantábrica en su contexto peninsular y pirenaico. Monografías del Museo Nacional y Centro de Investigación de Altamira, no. 23: 476-491. Madrid: Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:865b0772-0490-40bc-a49f-01fcc5117876/heras-montes-lasheras-2013-nivel-gravetiense.pdf

HERAS, C. de las, y LASHERAS, J.A. 2014. La cueva de Altamira. En: SALAS, R. (ed.) Los cazadores y recolectores del Pleistoceno y del Holoceno en Iberia y el estrecho de Gibraltar: 615-627. Burgos: Universidad de Burgos y Fundación Atapuerca. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:bae55b0d-adf5-4953-a57c-fabf315038db/heras-lasheras-2014-cueva-altamira.pdf

LASHERAS, J.A. 2002. El Arte Paleolítico de Altamira. En: LASHERAS, J.A. (ed.). Redescubrir Altamira: 65-92. Madrid: Turner. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:44b42def-1765-4824-a041-27b27a4b7b5d/lasheras-2002-arte-paleolitico-altamira.pdf

LASHERAS, J.A., y HERAS, C. de las. 2004. Estudio introductorio [texto traducido a inglés, francés y portugués] a SANZ DE SAUTUOLA, M. 1880. Breves Apuntes sobre algunos objetos prehistóricos de la Provincia de Santander. BOTÍN, E. (prol.). Madrid: Grupo Santander. 2 vol. 204 p. + 27 p. Edición no venal. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:838c6f98-14e1-4a62-bd30-2e7c1f5b081b/altamira-fac-espanol.pdf

LASHERAS, J. A., MONTES, R., MUÑOZ, E., RASINES, P., HERAS, C. de las, y FATÁS, P. 2005/ 06. El proyecto científico Los Tiempos de Altamira: primeros resultados. En: Homenaje a Jesús Altuna, tomo III: Arte, Antropología y Patrimonio arqueológico. Munibe Antropologia – Arkeologia 57: 143-159. San Sebastián: Sociedad de Ciencias Aranzadi. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:8b3ae40f-f8d8-4ff2-8cb0-c82e4f51b685/vvaa-2005-2006-homenaje-altuna.pdf

PIKE, A. W. G., HOFFMANN, D. L., GARCÍA-DIEZ, M., PETTITT, P.B., ALCOLEA, J., BALBÍN, R. D., GONZÁLEZ-SAINZ, C., HERAS, C. de las, LASHERAS, J. A., MONTES, R., y ZILHAO, J. 2012. U-Series dating of Paleolithic Art in 11 caves in Spain. Science 336-6087: 1409-1413.

SANZ DE SAUTUOLA, M. 1880. Breves Apuntes sobre algunos objetos prehistóricos de la Provincia de Santander. Santander: Imp. y Lit. de Telesforo Martínez. http://www.culturaydeporte.gob.es/mnaltamira/dam/jcr:0f73820d-b6ed-4388-bf7f-4599a544898b/breves-apuntes-original.pdf